Appendix:گرامماتىكا

بۇ بەتتە گرامماتىكىلىق ئۇقۇملار چۈشەندۈرۈلىدۇ

Index

ئا ئە ب پ ت
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

ق

قىسقارتىلما سۆز : شەيئىلەرنىڭ نامىنى بىلدۈرىدىغان سۆز بىرىكمىلىرى تەركىبىدىكى ھەربىر سۆزنىڭ بېشىدىن بىر تاۋۇشنى (يېزىقتا ھەرپنى) ياكى بىر بوغۇمنى ئېلىش يولى بىلەن ياسالغان سۆزلەر قىسقارتىلما سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ.
قوشۇمچە قوشۇش : ئۇيغۇر تىلىدىكى گرامماتىك شەكىللەرنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى قوشۇمچە قوشۇش يولى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. مەسىلەن، ئىسىمنىڭ كېلىش شەكىللىرى ۋە تەۋەلىك شەكىللىرى.
قوشۇمچە مورفېما :
قاتما سۆز : ئۇيغۇر تىلىدا مەلۇم سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسىنىڭ بەلگىلىك گرامماتىك شەكىلدە تۇراقلىشىپ قېلىشىدىن ھاسىل بولغان بىر قىسىم لېكسىكىلىق بىرلىكلەر بولۇپ، بۇلارنى قاتما سۆز دەپ ئاتاشقا بولىدۇ.
قارىمۇقارشىلىق مۇناسىۋەت : مەسىلەن؛ ئاستىن-ئۈستۈن، ئاق-قارا، بۈگۈن-ئەتە

ئا

ئارقا قوشۇمچە : سۆزنىڭ ئارقىغا قوشۇلىدۇ.
ئالدى قوشۇمچە : سۆزنىڭ ئالدىغا قوشۇلىدۇ.
ئاددىي سان :

ئې

ئېنىقلىغۇچى كاتېگورىيىسى :

ئى

ئىسىم : بىرلىك ۋە كۆپلۈك شەكلى (مەسىلەن: ئ‍ۆي ئۆيلەر)؛ تەۋەلىك شەكىللىرى (مەسىلەن: ئۆيۈم ئۆيۈڭ ئۆيىڭىز ئۆيلىرى ئۆيىمىز ئۆيۈڭلار ئۆيۈڭىزلار ئۆيى)؛ ھەر خىل كېلىش شەكىللىرى (مەسىلەن: ئۆي ئۆينىڭ ئۆينى ئۆيدە ئۆيدىن ئۆيدەك ئۆيدىكى ئۆيگىچە ئۆيچىلىك). ئىسىمنىڭ پېئىلغا ئۆزگىرىشى (مەسىلەن: باغ بول باغ قىل ئادەم بول كىچىك بول مۇنداق بول مۇنداق قىل ...)

ب

بىرىككەن سۆز : بىرىككەن سۆزلەر ئىككى سۆزنىڭ بېقىنىش-بېقىندۇرۇش ياكى ئىگە-خەۋەر مۇناسىۋىتىدە بىرىكىپ تاۋۇش ۋە مەنە جەھەتتىن ئايرىلماس بىر گەۋدىگە ئايلىنىپ كېتىشى نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان لېكسىكىلىق بىرلىكلەردۇر. مەسىلەن: ئاشقازان، تامگېزىت

گ

گرامماتىكا : گرامماتىكا تىلنىڭ قۇرۇلما قانۇنى بولۇپ، سۆزلەرنىڭ تۈرلىنىش قائىدىلىرى بىلەن سۆز-جۈملىلەرنىڭ بىرىكىش قائىدىلىرىدىن ئىبارەت ئىككى يۈرۈش قائىدىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. گرامماتىكا مورفولوگىيە ۋە سىنتاكسىس دەپ ئىككى قىسىمغا بولۈنىدۇ.
گرامماتىكىلىق مەنە : گرامماتىك مەنە دېگىنىمىز بولسا ھەربىر سۆزنىڭ شۇ تىلدىكى بىر تۈركۈم سۆزلەر ئۈچۈن ئورتاق بولغان بەلگىلىك تۈرلىنىش قائىدىسى ياكى بىرىكىش قائىدىسى ئارقىلىق ئېرىشكەن ئابستراكت مەنىسىدۇر.
گرامماتىكىلىق شەكىل : سۆزلەرنىڭ بەلگىلىك تۈرلىنىش ياكى بىرىكىش قائىدىسىنى كۆرسەتكۈچى، يەنى بەلگىلىك گرامماتىك مەنىگە ۋەكىللىك قىلغۇچى تاشقى بەلگە گرامماتىك شەكىل دېيىلىدۇ.
گرامماتىكىلىق كاتېگورىيە : سۆزلەرنىڭ تۈرلىنىش قائىدىلىرى بىلەن سۆز-جۈملىلەرنىڭ بىرىكىش قائىدىلىرىنىڭ تىپ بىرلىكلىرى گرامماتىكىلىق كاتېگورىيە دېيىلىدۇ.

ت

تىل : تىل تاۋۇشى، سۆزلۈك ۋە گرامماتىكادىن ئىبارەت ئۈچ ئامىلدىن تەركىب تاپقان.
تۈپ سۆز : تۈپ سۆزلەر بىرلا مورفېمىدىن ئىبارەت بولىدۇ.
تۈرداشلىق مۇناسىۋەت : مەسىلەن: دەپتەر-قەلەم، يوتقان-كۆرپە
تىركەلمە : مەسىلەن: ئۆي توغرۇلۇق ئۆي ئارقىلىق ئۆي بويىچە ئۆي قاتارلىق ئۆي كەبى ئۆيگە ئائىت

ج

جۈملە : سۆزلىگۈچىنىڭ بەلگىلىك ئوي-پىكرىنى بىلدۈرىدىغان تىل بىرلىكى جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.
جۈملە بۆلىكى : سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ جۈملە ياكى سۆز بىرىكمىسىدىكى ۋەزىپىسى بويىچە تۈرگە بۆلۈنۈشى جۈملە بولىكى دەپ ئاتىلىدۇ.
جۈپ سۆز : جۈپ سۆزلەر تەڭداش ئىككى بۆلەكنىڭ جۈپلىشىشىدن ھاسىل بولغان لېكسىكىلىق بىرلىكلەردۇر.

ك

كېلىش كاتېگورىيىسى :

ل

لېكسىكىلىق مەنە : لېكسىكىلىق مەنە دېگىنىمىز ھەربىر سۆزنىڭ ئۆزىگىلا خاس بولغان كونكېرت مەنىسى

م

مورفولوگىيە : مورفولوگىيە سۆزلەرنىڭ گرامماتىك تۈرلىرى (سۆز تۈركۈملىرى) ۋە سۆزلەرنىڭ تۈرلىنىش قائىدىلىرى (سۆزلەرنىڭ گرامماتىك شەكىللىرى) نى تەتقىق قىلىدۇ.
مورفېما : تىلدىكى ئەڭ كىچىك، باشقا مەنىلىك بۆلەككە ئاجراتقىلى بولمايدىغان مەنە بۆلەكلىرى مورفېما دەپ ئاتىلىدۇ.
مۇستەقىل مورفېما :
مەنىداش مۇناسىۋەت :
مۇرەككەپ سان :
مۆلچەر سان :

س

سۆز تەرتىپى :
سىنتاكسىس : سىستاكسىس سۆزلەرنى تەشكىللەپ، ئۇلاردىن سۆز بىرىكمىسى ۋە جۈملە ھاسىل قىلىش ئۇسۇللىرىنى، جۈملە تىپى ۋە ئۇلارنى تەشكىللەپ مۇرەككەپ جۈملىلەرنى ھاسىل قىلىش يوللىرىنى تەتقىق قىلىدۇ.
سۆز ياسىغۇچى مورفېما : بىر سۆزگە قوشۇلۇپ يېڭى بىر سۆزنى ياسايدىغان مورفېمىلار سۆز ياسىغۇچى مورفېما دېيىلىدۇ.
سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە : سۆز ياسىغۇچى مورفېما غا قاراڭ.
سۆز تۈرلىگۈچى مورفېما : بىر سۆزگە قوشۇلۇپ ئۇنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسىنى ئۆزگەرتمەستىن، ئۇنىڭغا تۈرلۈك گرامماتىك مەنىلەرنى قوشىدىغان مورفېمىلار سۆز تۈرلىگۈچى مورفېمىلار دەپ ئاتىلىدۇ.
سۆز : مەنە ۋە تاۋۇش جەھەتتىن ئايرىلماس بىر گەۋدە بولۇپ شەكىللەنگەن، ئايرىم تۇرۇپ بىر ئۇقۇمنى ئىپادىلەيدىغان ئەڭ كىچىك تىل بىرلىكى سۆز دەپ ئاتىلىدۇ.
سۆزنىڭ تۈزۈلۈشى : ئۇيغۇر تىلىنىڭ لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر تۈزۈلۈشىگە قاراپ، تۈپ سۆز، ياسالما سۆز، بىرىككەن سۆز، قاتما سۆز، جۈپ سۆز، قىسقارتىلما سۆز دېگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ.
سۆز بىرىكمىسى : ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق مۇستەقىل سۆزنىڭ سىنتاكسىسلىق يول بىلەن بىرىكىشىدىن ھاسىل بولۇپ، بەلگىلىك بىر ئوي-پىكىرنى ئەمەس، بەلكى سۆزگە قارىغاندا مۇرەككەپ بىر ئۇقۇمنى بىلدۈرىدىغان تىل بىرىلىكى سۆز بىرىكمىسى دەپ ئاتىلىدۇ.
سۆز تۈركۈمى : تىلدىكى سۆزلەرنىڭ مەنە ۋە گرامماتىك خۇسۇسىيەتلىرى بويىچە تۈرگە بۆلۈنۈشى سۆز تۈركۈمى دەپ ئاتىلىدۇ.
سۆز يىلتىزى : يىلتىزداش سۆزلەرگە ئاساس بولغان تۈپ سۆز سۆز يىلتىزى دەپ ئاتىلىدۇ.
سان : ساناق سان (بىر ئون بىر)؛ مۆلچەر سان (ئونچە مىڭچە)؛ تەرتىپ سان (بىرىنچى)؛ كەسىر سان (تۆتتىن بىر)؛ تەقسىم سان (بىردىن بەش-ئالتىدىن)؛ رەۋىش سان (مىڭلاپ بىرلەپ)؛ كىشىلىك سان (بىرەيلەن بەشەيلەن ئون نەچچەيلەن)؛ ئالماش سان (ئىككىمىز بەشىڭلار تۆتى) قاتارلىق سان تۈرلىرى بار.
ساناق سان :

ي

ياردەمچى سۆز :
ياسالما سۆز : ياسالما سۆزلەر تۈپ سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق ياسىلىدۇ.
يىلتىزداش سۆز : بىر تۈپ سۆز ئاساسىدا ياسالغان بىر توپ سۆز يىلتىزداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ.